Het einde van de ‘kniptang’ in de trein. Per 1 november 2017 verdwijnt de controle- of kniptang uit de treinen van NS. Met de komst van de OV-Chipkaart is het knippen of stempelen van treinkaartjes niet meer nodig. Daarmee is het tijdperk waarin de conducteur de treinkaartjes daadwerkelijk afstempelde of knipte verleden tijd. Eerder nam NS al afscheid van het papieren treinkaartje. Vanaf deze week is in Het Spoorwegmuseum in Utrecht, een gedeelte van de collectie controletangen te zien die het museum in bezit heeft.
Geschiedenis van de controle (of knip)tang
In het begintijd van de spoorwegen in de 19e eeuw werd ieder treinkaartje afzonderlijk geschreven en uitgeknipt. De spoorwegen waren echter al snel een enorm succes, door de toename van stations en reizigers werden er al snel miljoenen kaartjes verkocht. De Engelse uitvinder Thomas Edmondson bedacht daarom in 1840 een machine die grote aantallen voorgedrukte kartonnen kaarten kon produceren. De uitvinding werd snel opgepikt door spoorbedrijven in andere landen.
In 1857 werd ook in Nederland het Edmondson-kaartje geïntroduceerd. De verkoop van de Edmondson-kaartjes in Nederland was ook het startsein voor de controletang. Door de kaartjes te knippen kon namelijk worden gecontroleerd of, en voor welk traject iemand een kaartje had gekocht. In de beginjaren van de controletang was de behoefte nog minimaal. Dit kwam onder andere doordat reizigers per rit betaalden.
Later wilden de meeste vervoersbedrijven echter weten of zij de kaartjes zelf hadden afgestempeld. Daarom maakten zij hun eigen tangen met verschillende, onderscheidende figuurtjes. Deze controletangen kwamen uit Groot-Brittannië, Amerika en Duitsland. Door uitbreiding van het spoorwegnet in de jaren twintig van de 20ste eeuw werd de controletang steeds intensiever gebruikt. De controletang knipte slechts een simpel gaatje in het kartonnen treinkaartje, bij het knippen van de kaartjes moest de conducteur mikken op de letter H (heenreis) of T (terugreis).
Na de Tweede Wereldoorlog kwamen er verschillende type apparaten op de markt. Naast controletangen die gaatjes knipten, kwamen er ook controletangen op de markt waarmee datumstempels werden gezet. In de periode van 1920 tot 2012 was de controletang niet weg te denken uit de trein en had iedere conducteur er een op zak.
Invoering OV-Chipkaart
Met de landelijke invoering van de OV-chipkaart in 2012 nam het gebruik van de controletang enorm af. Kaartjes knippen ging vanaf toen digitaal. Op 1 november 2017 valt het doek voor de controletang definitief en zal de ouderwetse kniptang alleen nog in musea te zien zijn. Nederland is trouwens niet het enige land dat de controletang heeft afschaft. In Groot-Brittannië schafte spoorwegmaatschappij Abellio Greater Anglio de 150-jarige traditie reeds af omdat conducteurs klaagden dat zij last van hun polsen kregen van het apparaat.
Het Spoorwegmuseum bezit verschillende controletangen, waarvan de oudste al vanaf de oprichting van het museum in 1927 in de collectie zitten. De ene controletang knipt, de andere stempelt. De controletangen knippen verschillende vormen en zijn verschillend ontworpen. Ter ere van de afschaffing van de controletang heeft het Spoorwegmuseum een vitrine ingericht met controletangen door de tijd heen. Foto’s: Het Spoorwegmuseum
